Posted on

टेक नारायण कुँवर

विषय प्रवेश

मलाई यहाँ एउटा प्रसंगबाट यस लेखको उठान गर्न सान्दर्भिक लागेको छ। बीबीसी नेपाली सेवाका अनुसार अग्रज पत्रकार भैरव रिसालले संसदीय समितिको छलफलमा “अशक्त र असाध्य रोग लागेका वृद्धवृद्धाले स्वेच्छिकमरणको सुविधा पाउनु पर्ने” प्रस्ताव राखे।1 त्यस्तै २०७६ साल असार १३ गते सेतोपाटीमा प्रकाशित खबर अनुसार वरिष्ठ पत्रकार भैरव रिसालले ज्येष्ठ नागरिकलाई ‘स्वेच्छिक मरण’ गर्न पाउने कानूनी व्यवस्था गर्न सरकारसँग माग गरेका छन्। धेरै विद्धान छोराछोरीका ज्येष्ठ नागरिकले पनि कठिनकासाथ जिउनु परेको भन्दै उनीहरुले चाहेमा स्वेच्छिक मरण गर्न पाउने कानूनी व्यवस्था गरिदिन आग्रह गरे। सुन्दा नमिठो लागे पनि ज्येष्ठ नागरिकहरुले स्वेच्छिक मरण गर्न चाहेको देखिएको उल्लेख गर्दै उनले सो कानूनी व्यवस्था गर्न सरकारसँग अनुरोध गरे।2

के नेपालमा ‘स्वेच्छिक मरण’ वा ‘इच्छा मृत्यु’ सम्बन्धी कानूनी अधिकारको आवश्यकता परेको हो भन्ने सवालमा यसले एउटा बहस निम्त्याएको छ। इच्छा मृत्युको वकालत गर्नेहरूले हालको संविधान बन्ने क्रममा तत्कालिन संविधानसभाका सभासद्हरूलाई संविधानमा त्यस अधिकारको व्यवस्था गरिदिन आग्रह गर्दै अभियान चलाएका थिए। तर सभासद्हरूले उक्त विषयलाई खासै महत्त्व दिएनन्।

नेपालमा इच्छा मृत्युको वकालत गर्दै अभियान सुरु गर्ने अर्का एकजना व्यक्ति हुन्- तत्कालीन हरियाली नेपाल पार्टीका अध्यक्ष कुबेरप्रसाद शर्मा। शर्माका अनुसार उनले इच्छा मृत्युलाई कानूनी मान्यता दिन माग गर्दै अभियान चलाएको र “६५ वर्षमाथिका अशक्त, निको नहुने रोग लागेका र धेरै दु:ख पाएका बिरामीहरूले सहज रूपमा मृत्युवरण गर्ने इच्छा व्यक्त गर्छन् भने त्यस्तो सुविधा दिनुपर्छ भनी आवाज उठाएको पाइन्छ।”3

शर्माकै अभियानमा जोडिएर वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारीले पनि इच्छा मृत्युको वकालत गरिरहेको पाइन्छ। वृद्धावस्थामा असाध्य रोग लागेकाहरूलाई यस्तो सुविधा हुनुपर्ने र पार्किन्सस् वा अल्जाइमर्सजस्ता रोगले थलिएका वा क्यान्सर लागेर असाध्य अवस्थामा पुगेकाहरूलाई उनीहरूकै इच्छामा मृत्युको अधिकार हुनुपर्ने भण्डारीको तर्क छ।4

संसदीय समितिले जेष्ठ नागरिक सम्बन्धी ऐनलाई संशोधन गर्न बनेको विधेयकमाथि छलफल गर्न बोलाएका बेला इच्छा मृत्युको माग गरेका पत्रकार रिसालले कतिपय मुलुकहरूले यस्तो व्यवस्था गरिसकेकाले नेपालले पनि कानुन बनाउनु पर्ने र बुढेसकालमा दिसा पिसाब स्याहार्ने मान्छे पनि नहुने, आफूले पनि नसक्ने अवस्थामा कतिपयले मर्ने इच्छा व्यक्त गरेका हुन्छन् त्यस्तालाई इच्छाले मर्न दिने व्यवस्था युरोपका कतिपय देश र अमेरिकामा छ। नेपालमा पनि त्यस्तो गर्नु उपयुक्त हुने भनेका छन्।”5

वास्तवमा मृत्यु जीवनको अपरिहार्य तथ्यहरू मध्ये एक ध्रुवसत्य तथ्य हो। इच्छा मृत्यु मृत्युको अधिकारको रूपमा सुरुदेखि नै बहसको विषय बनेको छ। सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक अर्थात जीवनको अधिकारले सम्मानजनक जीवन जिउने अधिकारलाई मात्र समेट्छ वा सम्मानकासाथ मर्ने अधिकारलाई पनि समावेश गर्छ भन्ने विवादास्पद मुद्दा बनेको छ। यद्यपि मानिसहरू आफ्नो आयु लामो गर्न चाहन्छन्, त्यहाँ दुर्लभ अवसरहरू छन् जब मानिसहरूले आफ्नो मृत्युको लागि प्रार्थना गर्छन्। जब एक व्यक्ति अन्तिम रोगबाट गुज्रिरहेको हुन्छ, जहाँ मृत्यु निश्चित छ र बिरामीको थालमा एक मात्र चीज असहनीय पीडा, कष्ट र मृत्युको पर्खाइ हो, त्यो क्षण हो, जब बिरामीको पीडादायी जीवनमा अरूले मृत्यु देख्छन् भने बिरामीले मृत्युमा जीवन देख्छन्।

अतः जीवन कुनै पनि मानिसको लागि मुख्य सम्पत्ति हो। जहाँ मानिसहरूले दिन रात मिहिनेत गरेर सुखी जीवनको सपना देख्छन्, त्यहाँ मानिसहरूले मृत्युको बारेमा विरलै विचार गर्छन्। त्यसैले मृत्यु, सबैभन्दा निर्विवाद सत्य र सबैभन्दा बिर्सिएको तथ्य पनि हो। यद्यपि, असाधारण अवस्थामा मानिसहरूले मृत्युलाई जीवनको रूपमा बुझ्छन्, अझ स्पष्ट रूपमा भन्दाखेरी  एक सम्मानित जीवनको रुपमा।

इच्छा मृत्यु अर्थात “Euthanasia” को अर्थ

स्वमरणको सम्बन्धमा अंग्रेजीमा “Euthanasia” शब्द प्रयोग गरिन्छ। यसको अर्थ “राम्रो वा सजिलो मृत्यु” भन्ने हो। यसको अर्थ ग्रीक भाषामा eu (good) र thanatos (death) अर्थात eu (राम्रो) र thanatos (मृत्यु) भन्ने हुन्छ। यद्यपि “राम्रो मृत्यु” कसैलाई oxymoron जस्तो लाग्न सक्छ। यो शब्दले सामान्यतया जीवन समाप्त गर्न वा बाँच्ने आशा मरिसकेका बिरामी वा घाइते व्यक्ति वा प्राणीको मृत्युलाई दयाको कारणले गर्दा अपेक्षाकृत पीडारहित तरिकामा जीवनको समाप्ती गर्नुलाई जनाउँछ।6 भनिन्छ कि कहिलेकाहीं राम्रो हुनको लागि मृत्यु चाहिन्छ र यो शान्तिमय र पीडारहित हुनुपर्छ। इच्छा मृत्यु तबसम्म नैतिक रूपमा न्यायोचित हुन सक्दैन जबसम्म यसले मृत्यु हुने व्यक्तिलाई फाइदा पुर्‍याउँदैन।7

इच्छा मृत्युका सम्बन्धमा केही परिभाषा यसप्रकार छनः Euthanasia is sought not only by those suffering excruciating pain, but for other reasons such as changes in quality of life resulting from catastrophic physical injury and psychological factors associated with incurable diseases.8 यस अनुसार इच्छा मृत्युको अधिकारलाई असह्य पीडाबाट मुक्ति पाउनका लागि मात्र नभै कहिल्यै निको नहुने रोगले ग्रस्त व्यक्तिलाई अत्यन्त दुःखदायी शारिरिक तथा मानसिक पीडाबाट उन्मुक्ति दिलाउने उपायको रुपमा पनि लिइएको छ।

J. Podgeres has defined euthanasia as “mercy killing of the hopelessly ill, injured or incapacitated”.9यस अनुसार “आशाविहीन बिरामी, घाइते वा अशक्तहरूको चाहना अनुरुप गरिने दया हत्या” को रुपमा परिभाषित गरिएको पाइन्छ।10

As per Heather Draper and Anne Slowther, “euthanasia occurs when one person intentionally brings about the death of another, using the most appropriate means available in that particular situation, motivated solely by the belief that dying is in the best interests of the person whose death is caused.11 यस अनुसार इच्छामरण तबमात्र न्यायोचित हुन्छ जब एक व्यक्तिले जानाजानी अर्को व्यक्तिको विशेष अवस्थामा उपलब्ध सबैभन्दा उपयुक्त माध्यमहरू प्रयोग गरेर, यस्तो प्रकारको मृत्यु सो ईच्छित व्यक्तिकै हितमा छ भन्ने विश्वासबाट प्रेरित भएर गराइएको हुन्छ।

इच्छा मृत्युलाई प्रायः दयाहत्या पनि भनिन्छ। यदि इच्छा मृत्यु कसैको जीवन लिने माध्यमको रुपमा मात्र प्रयोग भयो भने सो कार्य हत्याको लागि मात्र हो भन्ने बुझिन्छ। त्यसैले यसले कसैको जीवन समाप्त गर्नुभन्दा बढी कुराहरु समावेश गर्दछ। इच्छा मृत्युमा सधैं एक विशेष उद्देश्य रहेको हुन्छ। यद्यपि यो एक व्यक्तिको जीवन समाप्त गर्नको लागि हो, तर त्यसो गर्नुको मनसाय सधैं दयावान हुनु आवश्यक छ। कसैको जीवन समाप्त गर्ने खराब मनसाय निहित भएमा त्यो आपराधिक कार्यमा परिणत हुनजान्छ। त्यो दयावान उद्देश्यलाई समर्थन गर्ने मूल मूल्य भनेको परोपकार हुनु पर्छ।12

इच्छा मृत्यु भन्नाले अन्तिम सुईबाट एक व्यक्तिलाई उसको निको नहुने रोगको सन्दर्भमा जीवनबाट मृत्युमा जान अनुमति दिने अवस्थालाई बुझाउँछ। राम्रोभन्दा बढी हानि गर्ने उपचार (व्यर्थ उपचार) रोकेर व्यक्तिलाई जीवित राख्ने जीवन समर्थन फिर्ता लिने (mechanical ventilation, feeding and hydration tubes) तथा जीवनको अन्त्यमा व्यक्तिहरूको दुखाइ र अन्य लक्षणहरू कम गर्ने यसको उद्देश्य हो।13तसर्थ, इच्छा मृत्युको सामान्य बुझाइ भनेको मृत्युको चाहना राख्ने व्यक्तिको सुखद मृत्यु वा ‘दया हत्या’ हो, जहाँ एक व्यक्तिले जीवनको अन्त्यमा उसको दुखाइ र अन्य लक्षणहरू कम गर्न सहयोग गर्दछ।

इच्छा मृत्युका प्रकार

क. सहमतिको आधारमा इच्छा मृत्यु तीन प्रकारको हुन्छ। तिनीहरु यसप्रकार छन्:

  1. स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु (Voluntary euthanasia)
  2. गैर-स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु (Non-voluntary euthanasia)
  3. अनैच्छिक इच्छा मृत्यु (Involuntary euthanasia)

i) स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु (Voluntary euthanasia)

स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु त्यस्ता रोगीहरूका लागि हो जो आफ्नो मृत्युको स्वीकृति दिन सक्षम छन् र इच्छा मृत्यु गर्न सहमत छन्। क्यानाडाको जीवनको अन्त्य गर्ने निर्णय गर्ने विशेषज्ञ प्यानलले स्वैच्छिक इच्छा मृत्युलाई “एउटा व्यक्तिले अर्को व्यक्तिलाई मार्ने कार्यको रूपमा परिभाषित गरेको छ जसको जीवन सो व्यक्तिको इच्छा अनुसार बाँच्न लायक छैन।”14 स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु पनि सूचित सहमति वा कानूनी रूपमा सक्षम बिरामीको सूचित अनुरोधमा गरिन्छ। सूचित सहमतिको लागि निश्चित योग्यता चाहिन्छ। आफूलाई के हुन्छ भन्नेमा साँचो सहमति भनेको मृत्यु छनोटको सुसूचित अभ्यास हो, र यसले उपलब्ध विकल्पहरू र प्रत्येकमा जोखिम परिचरहरूलाई ज्ञानपूर्ण रूपमा मूल्याङ्कन गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ। 15 कानूनी क्षमता भनेको निको नहुने बिरामीले इच्छा मृत्युको अनुरोध गर्दा उसले मृत्यु रोजिरहेको छ भनी बुझ्न सक्ने क्षमता हो।16

ii) गैर-स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु   (Non-voluntary euthanasia)

गैर-स्वैच्छिक इच्छा मृत्यु एक प्रकारको त्यस्तो इच्छा मृत्यु हो जब रोगी व्यक्तिले निर्णय गर्न सक्षम नहुने वा उ बिरामी भै बेहोस अवस्थामा हुँदा चिकित्शकको सिफारिसमा गरिन्छ। गैर-स्वैच्छिक इच्छा मृत्युमा, रोगीले निर्णय लिने क्षमतालाई चिकित्सक वा प्रोक्सीद्वारा रोगीको तर्फबाट निर्णय गर्ने सम्बन्धमा छोड्छ। प्रोक्सी सहमति दिनेले प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा बिरामीको जीवन समाप्त गर्दछ। उनीहरूको सर्वोत्तम हितमा बिरामीलाई निको नहुने भएमा दुखाइ र पीडाबाट मुक्त गराईन्छ। यदि त्यहाँ कुनै पूर्व प्रोक्सी छैन भने, आफन्त वा चिकित्सकहरूले बिरामीको सर्वोत्तम हितको लागि जीवन समाप्त गर्न र सम्मानका साथ मर्न अदालतको आदेश लिन सक्छन्।

iii) अनैच्छिक इच्छा मृत्यु (Involuntary euthanasia)

अनैच्छिक इच्छा मृत्युमा बिरामीको सहमति समावेश हुँदैन। यस प्रकारका अभ्यासमा रोगीले आफ्नो इच्छा व्यक्त गर्न सक्षम हुन्छ र निर्णय गर्न पनि सक्षम हुँदाहुँदै उनीसँग परामर्श नगरी वा सहमति नदिए पनि इच्छा मृत्युको कार्यद्वारा उनको जीवन समाप्त गरिन्छ। अनैच्छिक इच्छा मृत्यु बिरामीको इच्छा विरुद्ध गरिन्छ र चिकित्सकले व्यक्तिगत वा प्रोक्सी नराखी बिरामीको जीवन समाप्त गर्ने निर्णय आफैले लिन्छ भने यो कार्य हत्या हुन जान्छ।

ख. साधनको आधारमा इच्छा मृत्यु दुई प्रकारको हुन्छः

i ) सक्रिय इच्छा मृत्यु (Active euthanasia)

ii)  निष्क्रिय इच्छा मृत्यु (Passive euthanasia)

i) सक्रिय इच्छा मृत्यु   (Active euthanasia)

कुनै दोस्रो पक्षको कार्यको प्रकृतिले सक्रिय इच्छा मृत्युलाई निष्क्रिय इच्छा मृत्युबाट अलग गर्छ। सक्रिय इच्छा मृत्यु भनेको कुनै काम गरेर महसुस भएको पीडाबाट मुक्तिको लागि जीवनको जानाजानी समाप्ति गर्नु हो। सक्रिय इच्छा मृत्यु भनेको एक व्यक्तिको जीवनको अर्को व्यक्तिद्वारा जानाजानी अन्त्य गर्नु हो। यसमा मृत्यु हुने व्यक्तिको सबैभन्दा राम्रो हितबाट मात्र प्रेरित भएर जीवनलाई समाप्त गर्ने पदार्थ वा प्रक्रियाको जानाजानी प्रयोगद्वारा इहलिला समाप्त पारिन्छ। जस्तो कि यदि डाक्टरले बिरामीको स्पष्ट अनुरोधमा बिरामीलाई घातक इन्जेक्सन दिन्छ भने यसलाई सक्रिय इच्छा मृत्यु भनिन्छ।

ii) निष्क्रिय इच्छा मृत्यु   (Passive euthanasia)

निष्क्रिय इच्छा मृत्यु भनेको जीवन बचाउने उपाय असंभव भएपछि सो उपाय गर्न छोड्नु वा त्यसरी छोड्नुको परिणामस्वरूप हुने मृत्यु हो। त्यस्तै मृत्युको प्रक्रियालाई लम्ब्याउन सक्षम हुने व्यक्तिले जीवन-स्थायी चिकित्सा उपायहरूको स्वैच्छिक त्याग गर्नु हो। साथै एक व्यक्तिको जीवनलाई अर्को व्यक्तिद्वारा जानाजानी अन्त्य गर्नु हो। यसमा मृत्यु हुने व्यक्तिको सर्वोत्तम हितबाट प्रेरित भएर इच्छा मरणलाई स्वीकृति प्रदान गरिन्छ। यदि उ उपचाररत रहेछ भने उसको जीवन बचाउने प्रक्रियालाई जानाजानी रोकेर मर्ने इच्छालाई सदर गरिन्छ। मोरल्याण्डले सन १९८८ मा लेखेका छन् कि “निष्क्रिय इच्छा मृत्यु तब हुन्छ जब बिरामीलाई जीवन-स्थायी उपचार रोकेर वा फिर्ता लिएर मर्न अनुमति दिइन्छ।”

ग. चिकित्सकको सहयोगमा गरिने इच्छा मृत्यु  (Physician assisted suicide)

चिकित्सकको सहायताले गरिने इच्छामरण भनेको व्यक्तिको स्वैच्छिक र सक्षम अनुरोधमा चिकित्सकले जानाजानी औषधि उपलब्ध गराएर उसको जीवन समाप्त गर्न मद्दत गर्नु हो। यसमा आफ्नो जीवन समाप्त गर्न माग गर्ने र त्यसपछि त्यसो गर्ने बिरामीलाई औषधिको घातक खुराक दिने प्रावधान अनुसार काम गरिएको हुन्छ। Physician assisted suicide (PAS) मा मर्न चाहने व्यक्ति स्वयमले नै अन्तिम कार्य गर्दछ। अमेरिकन मेडिकल एसोसिएसनका अनुसार PAS तब प्राप्त हुन्छ जब एक चिकित्सकले जीवन समाप्त गर्ने बिरामीको छनौटलाई सहज बनाउन आवश्यक साधन र जानकारी प्रदान गर्दछ।17

घ. जीवनको अधिकारको तुलनामा मर्ने अधिकार  (Right to life vis-à-vis right to die)

रिचर्ड डोअर फ्लिन्गरले भनेझैं, “जीवन, मानवको पार्थिव अस्तित्व, सबैभन्दा मौलिक अधिकार हो किनभने यो स्वतन्त्रतासहित अन्य सबै सांसारिक वस्तुहरूको लागि आवश्यक शर्त हो। “एक व्यक्तिले आफ्नो जीवन समाप्त हुँदा सबै अधिकारहरू गुमाउँछ। यो विश्वास गरिन्छ कि व्यक्तिको जीवन अन्य सबै अधिकारहरू सुनिश्चित गर्न र सुरक्षित गर्न अन्य सबै कारणहरूको विरुद्धमा समर्थन गर्नुपर्छ। हुन पनि एक व्यक्तिको जीवनको आधारभूत अधिकारलाई कायम राखेर हामी अन्य सबै अधिकारहरू र जीवनका सबै पक्षहरू निर्माण गर्न सक्ने आधारहरू निर्माण गर्दैछौं।18

आर्थर डाइकले जीवनको अपरिहार्य मानव अधिकारको बारेमा लामो समयसम्म लेख्छन् र विश्वास गर्छन् कि अन्तिम रोगको अवस्थामा पनि यो सबैभन्दा आधारभूत अधिकारलाई समर्थन गर्नुपर्छ।19 डाइकको विश्वास छ कि यो जीवन आफैमा महत्त्वपूर्ण छैन तर त्यो जीवनको संरक्षण हुनपर्छ भन्नु व्यक्तिको अधिकार हो। जीवनको पक्षमा रहेका यी अधिवक्ताहरू विश्वास गर्छन् कि जीवनको अधिकार भनेको सबै अन्य अधिकारहरूलाई ट्र्याम्प गर्ने र पूर्ण स्वायत्तताको अधिकारको विपरीत हो।20

यसबाहेक, यो तर्क गरिएको छ कि जीवनको अधिकार एक प्राकृतिक अधिकार हो जबकि इच्छा मृत्यु एक अप्राकृतिक समाप्ति वा जीवनको लोप हो। त्यसैले इच्छा मृत्यु जीवनको अधिकारको अवधारणासंग असंगत र अपूर्ण छ। नागरिकको ज्यान जोगाउनु राज्यको कर्तव्य हो र बिरामीलाई कुनै पनि मूल्यमा हानि हुन नदिने उपचार गराउनु चिकित्सकको कर्तव्य हो। यदि इच्छा मृत्युलाई वैधानिकता दिइयो भने राज्यले स्वास्थ्यमा (जीवनको अधिकार तर्फ काम गर्ने) लगानी गर्न अस्वीकार गर्ने गम्भीर आशंका रहन्छ। सम्मानजनक मृत्युले कहिल्यैपनि इच्छा मृत्युलाई सङ्केत गर्दैन, बरु स्नेह र विवेकपूर्ण हेरचाहले मात्र वास्तवमा मर्यादाकोसाथ मृत्यु प्रदान गर्दछ र बिरामी र हेरचाह गर्नेहरूले तयसलाई स्वभाविक रुपमा स्वीकार गर्छन्।21

मानव अधिकारको युरोपेली महासन्धिले मर्ने अधिकार  समेत प्रदान गरेको छ कि छैन भनेर हाउस अफ लर्ड्सद्वारा Pretty v DPP22 को केसमा व्यापक रूपमा समीक्षा गरिएको थियो, जसमा ‘right to die’ with or without assistance exists23 भनी European Court of Human Rights ले व्याख्या गरेको कुरालाई हाउस अफ लर्ड्सद्वारा अनुमोदन गरियो।

यसको विपरित, इच्छा मृत्युलाई आत्म सम्मानकासाथ अंगिकार गरी मृत्युको अधिकारलाई सम्मान गर्दै जीवनको अधिकारलाई पनि कायम राख्ने माध्यम बनाउन सकिन्छ भन्ने सोचको पनि विकास नभएको होइन। (Conversely, euthanasia can be considered as a way to uphold the ‘Right to life’ by honouring ‘Right to die’ with dignity.24 The voluntarily expressed will of individuals, once they are fully informed of their diagnosis, prognosis and available means of relief, should be respected by all concerned as an expression of intrinsic human rights.)25

वास्तवमा भन्ने हो भने जीवनको अधिकार भन्ने वाक्यांशले कसैको हत्या नगर्ने अधिकार भन्ने नै बुझाउँछ। कसैको पनि ज्यान मार्न नहुने अधिकार अन्तर्गत अधिकार वाहकलाई प्रयोग गरेर अरूलाई मार्नु हुँदैन। जीवनको अधिकार भन्नाले मानव जीवनलाई बाँच्नका लागि धेरै बलियो आधार प्रदान गर्छ। साथै मानवका वैध चासोहरू उल्लङ्घन गर्ने एवम अरू खतराहरुबाट जीवनको सुरक्षा गर्दछ। कसैको जीवनको गुणस्तर यति खराब हुन सक्छ कि एक व्यक्तिले मृत्युलाई आफ्नो असहज अवस्थामा बाँच्नुभन्दा मृत्यु कम खराब हो भनेर मृत्यु नै रोज्न र आफूलाई मृत्युतर्फ धकेली स्वयमलाई अन्याय गर्न भने सक्छ।

यस सिद्धान्त अन्तर्गत इच्छा मृत्युलाई विचार गर्ने हो भने जस्तै “बिरामीको मर्ने अधिकार” लाई “बिरामीको जीवनको अधिकार” को फलोअपको रूपमा लिइनु पर्दछ। जीवनको अन्त्यको निर्णय र इच्छा मृत्यु सहितको नियन्त्रणको अभिव्यक्तिको रूपमा मृत्युको व्यवस्थापनलाई मर्ने व्यक्तिमा सार्ने तर्क गरिएको छ। यो अधिकारको प्रयोग गर्दै, बिरामीले जीवनको सट्टा मृत्युको विकल्प रोज्न सक्छ जुन उसले भोगेको दुःख, पश्चाताप, दैनिक जीवनका कामहरूका लागि पनि अरूमाथि निर्भरता र बाँच्न लायक छैन भने यो बाटो नै अन्तिम र उत्तम उपाय हुन जान्छ।

केही बाह्य मुलुकहरूको अभ्यास

नेदरल्याण्ड्स

नेदरल्यान्ड्समा इच्छा मृत्यु सन 1973 सम्म एक आपराधिक कार्य मानिन्थ्यो। त्यहाँ, Postma Case, मा Geertruida Postma, जो एक डाक्टर थिए उनले आफ्नी गम्भीर बिरामी आमालाई घातक इंजेक्शन दिएकोमा अदालतले दोषी ठहरायो। तर अदालतले डा. पोष्टमालाई १२ वर्षको अधिकतम कैदको सट्टा एक साता निलम्बन र एक साता प्रोबेशनको सजाय मात्र दिने निर्णय गरेको थियो। पछि आएर पोष्टमा केस समेतको कारणले गर्दा, अदालतहरूले इच्छा मृत्यु र चिकित्सकको सहयोगमा आत्महत्या गर्नेलाई सजाय दिइने छैन भन्ने अवस्थाहरूको शर्त सहितको सिद्धान्त स्थापना गर्यो।26

Groningen Protocol, 2004 द्वारा अप्रिल 1, 2002 मा 12 वर्षभन्दा माथिका डच नागरिकहरूको लागि निजको अनुरोधमा सहयोगी आत्महत्या अर्थात चिकित्सकको सहायताले इच्छा मृत्यु गर्न पाउने भनी वैधानिकता दिइएको थियो। यो ऐनले प्रक्रियाहरू पूरा गर्ने चिकित्सकहरूलाई आपराधिक दायित्वबाट छुट दिइनेछ भन्दै चिकित्सकहरूले कानूनी रूपमा युथनाइजेसन वा बिरामीको आत्महत्यामा सहयोग गर्ने मापदण्डहरू तोकेको पाइन्छ।27

Groningen Protocol, 2004 अनुसार यो एउटा त्यस्तो मापदण्ड हो जस अन्तर्गत शिशुहरूलाई euthanized गर्न सकिन्छ। विद्यमान कानून अन्तर्गत, नवजात शिशुहरू असहनीय पीडाकोसाथ जन्मिएमा युथनाइज गर्न सकिन्छ। यसको कुनै वैकल्पिक समाधान छैन। आमाबाबु, चिकित्सक र एक स्वतन्त्र कानूनी चिकित्सक यस्तो प्रक्रियामा सहमत भएमा त्यो मान्य हुन्छ। अक्टोबर 16, 2020 मा  डच स्वास्थ्य मन्त्री, ह्युगो डे जोङ्गले एक देखि 12 वर्षसम्मको उमेरका बिरामी बच्चाहरूलाई कानूनी चिकित्सक सहायता विस्तार गर्ने योजनाको घोषणा गरेका थिए। ऐन घोषणा भएको केही महिनाभित्रै अन्तिम रुप लिने अपेक्षा गरिएको थियो।28

न्युजिल्याण्ड

Newzeland Crimes Act, 1961 को दफा 179 ले आत्महत्यालाई सहयोग गर्ने र दुरुत्साहन गर्नेलाई गैरकानूनी बनाएको छ। जसमा चिकित्सकको सहयोगमा आत्महत्या पनि समावेश थियो र अधिकतम 3 वर्षको जेल सजायको व्यवस्था थियो। अगस्ट 2, 1995 मा आएर सांसद Michael Laws and Cam Campion, ले अष्ट्रेलियाको उत्तरी क्षेत्रमा इच्छा मृत्युलाई वैधानिकीकरण गरेपछि “डेथ विथ डिग्निटी” विधेयक पेश गरे। उक्त विधेयक ६१ वि २९ मतले पराजित भएको थियो। अक्टोबर १६, १९९५ मा क्यान्सरका कारण क्याम्पियनको मृत्यु भयो।

यसैगरी मे 2003 मा, सांसद पिटर ब्राउनले क्याम्पियन बिधेयक जस्तै कानून “मर्यादाको  साथ मृत्यु” भन्ने बिल संसदमा पेश गरे। न्याय मन्त्रालयको प्रतिवेदनले यो विधेयक अधिकार विधेयकसँग बाझ्न सक्ने तर्क गरेको थियो, जसले व्यक्तिलाई जीवनबाट वञ्चित नगर्ने अधिकार छ भनी उल्लेख गरेको छ। यो बिधेयक पनि ६० वि ५८ मत ले पराजित भयो।

MP Maryan Street ले अक्टोबर 2012 मा “End of Life Choices” बिधेयक पेश गर्ने योजना बनाएका थिए जसले इच्छा मृत्युलाई वैधानिकता दिने कुरा गरेको छ, तर प्रस्तावित कानून जुलाई 2013 मा मजदुर पार्टीको दबाबका कारण हटाइएको थियो। MP डेभिड सेमोरले 14 अक्टोबर 2015 मा अर्को एक बिल पेश गरे। जसले चिकित्सक-सहायता आत्महत्यालाई वैधानिक बनाउने उल्लेख थियो। विधेयकमाथिको बहस मे 4, 2016 मा भिटो प्रयोग गरियो र अन्ततः बिल त्यसै समाप्त पारियो।

हाल न्यूजील्याण्डमा, जीवन छनौटको अन्त्य अधिनियम लागू भएको छ। यसलाई 2019 मा देशको संसदले अनुमोदन गरेको थियो र यो कानून बन्नु अघि यस कानूनमा जनमत संग्रह गराउनुपर्ने आदेश दिएको थियो। जनमत संग्रहमा न्यूजील्याण्डका झन्डै ६५ प्रतिशतले अत्याधिक बिरामीका लागि सहयोगीको सहारामा मर्न अनुमति दिने पक्षमा मतदान गरेका थिए।

बेल्जियम

मे २८, २००२ को इच्छा मृत्युसम्बन्धी बेल्जियमको ऐन (The Belgian Act on Euthanasia,2002) पारित भई सेप्टेम्बर ३, २००२ मा लागू भयो, जसले “सक्षम” वयस्क र मुक्ति प्राप्त नाबालिगहरू (competent” adults and emancipated minors) लाई “निरन्तर र असहनीय शारीरिक वा मानसिक पीडाबाट ग्रस्त भएकाहरूलाई एवम उपचार गर्न नसकिने”हरुको लागि इच्छा मृत्यु र PAS दुवैलाई वैधानिक बनायो। फेब्रुअरी 13, 2014 मा, सो कानून नाबालिगहरूलाई समेत लागु हुने गरी विस्तार गरिएको थियो। यसरी सन 200२ मा नेदरल्याण्डपछि बेल्जियम इच्छा मृत्युलाई वैधानिकता दिने दोस्रो देश थियो।29

क्यानडा

जून, 2014 मा क्युबेकले बिल 52 पारित गर्यो। यसले इच्छा मृत्युलाई वैधानिकता दियो तर यो चिकित्सकको सहयोगमा गरिने आत्महत्या होइन। 30 फेब्रुअरी 6, 2015 मा एक सर्वसम्मत निर्णयमा, क्यानाडाको सर्वोच्च अदालतले आत्महत्यालाई असहयोग गर्ने सरकारी निषेधलाई खारेज गर्‍यो र क्यानाडाको संसदलाई चिकित्सकको सहयोगमा आत्महत्या र सम्भवतः इच्छा मृत्युलाई कानूनी बनाउने र नियमन गर्ने कानुन पारित गर्न एक वर्षको समय दिइएको थियो।31

जून 18, 2016 मा चिकित्सक-सहयोगित आत्महत्या र इच्छा मृत्युलाई नियमन गर्दै उक्त C-14 विधेयक सिनेटद्वारा सहायतापूर्ण आत्महत्या र इच्छा मृत्युलाई तुरुन्त कानूनी र प्रभावकारी बनाउँदै पारित भएको थियो। उक्त कानूनले भनेको छ कि “मृत्युमा चिकित्सा सहायता भनेको (क) चिकित्सक वा नर्स व्यवसायीले व्यक्तिको अनुरोधमा कुनै पदार्थको प्रबन्ध गर्नु, जसले मृत्यु निम्त्याउँछ; वा (ख) चिकित्सा व्यवसायी वा नर्स व्यवसायीले व्यक्तिलाई उनीहरूको अनुरोधमा कुनै पदार्थको तोक्ने वा उपलब्ध गराउने, जसले गर्दा उनीहरूले उक्त पदार्थको स्व-प्रशासन गर्न सकून् र त्यसो गर्दा आफ्नै मृत्युको कारण बनोस्। “इच्छा मृत्युका लागि कानूनतः योग्य व्यक्तिहरू क्यानाडाका नागरिक वा स्थायी बासिन्दाहरू हुनुपर्दछ। साथै बिरामीमा कम्तिमा 18 वर्ष पुरानो, र “गम्भीर र अपरिवर्तनीय चिकित्सा अवस्था” भएको हुनुपर्छ।

स्वीजरल्याण्ड

स्वीजरल्याण्डको दण्ड संहिताको दफा 114 द्वारा इच्छा मृत्युलाई गैरकानूनी घोषित गरिएको पाइन्छ जसअनुसार “कुनै पनि व्यक्ति जसले प्रशंसनीय उद्देश्यका लागि, र विशेष गरी पीडितप्रति अनुकम्पाको कारण, त्यस व्यक्तिको आफ्नै वास्तविक र आग्रहपूर्ण अनुरोधमा व्यक्तिको मृत्युको कारण बनाउँछ यदिभने उसलाई तीन वर्षसम्मको कैद सजाय र जरिवाना हुनेछ। त्यस्तै स्विस कानूनले “स्वार्थी अभिप्राय” (for “selfish motives”) (article 115) को लागि यो कानून तोड्ने व्यक्तिलाई पाँच वर्षसम्म जेल वा जरिवाना हुन सक्छ।32 यदि आत्महत्या गर्न सहयोग गर्ने व्यक्तिले असल नियतले निको नहुने गम्भीर रोगले पीडित बिरामीको मृत्यु निम्त्याउने कार्य गरेको खण्डमा भने सहयोगी आत्महत्या (Assisted suicide) स्वीकार्य हुन्छ (जस्तै औषधिको सुई लगाउने)।33

भारत

भारतको सर्वोच्च अदालतले 7 मार्च, 2011 मा निष्क्रिय इच्छा मृत्यु (उपचार वा जीवन निर्वाह गर्ने मेसिनरी फिर्ता लिनु) लाई वैधानिकता दियो। सोही निर्णयले सक्रिय इच्छा मृत्युको अवैधतालाई पुन: पुष्टि गर्‍यो। संसदले यस विषयमा कानून पारित नगरेसम्म उनीहरुको निर्णय “law of the land”  भएको अदालतले जनाएको छ।34

सन् १९७३ मा घाँटी थिचेर यौन दुर्व्यवहार गरिएकी नर्स अरुणा शानबागको मुद्दाको जवाफमा सर्वोच्च अदालतको उक्त फैसला आएको थियो। यौन आक्रमणले शानबागलाई अचेत अवस्थामा छोडेको थियो। शानबागकी साथी पिंकी विरानीले “अरुणाको निरन्तर अस्तित्व र सम्मानकासाथ बाँच्न पाउने उनको अधिकारको उल्लङ्घन हो” भन्दै शानबागलाई जीवनोपयोगी सेवाबाट हटाउनुपर्नेमा मुद्दा दायर गरिन्। शानबागको उपचार गरिरहेको अस्पतालले लाइफ सपोर्ट हटाउन समर्थन गरेन। सर्वोच्च अदालतले अस्पतालका कर्मचारीहरूको पक्ष लियो र यसरी, निष्क्रिय इच्छा मृत्युको लागि नियमहरू राख्यो।35

भारतको सर्वोच्च अदालतले कानूनी प्रावधान नबन्दासम्म उच्च अदालतहरूले Case to case का आधारमा निष्क्रिय इच्छा मृत्युलाई अनुमति दिन सक्ने राय दिएको छ। हाल भारत सरकारको कानून मन्त्रालयले निष्क्रिय इच्छा मृत्युसम्बन्धी कानूनको मस्यौदा सार्वजनिक डोमेनमा पस्केर सार्वजनिक टिप्पणीहरू आमन्त्रित गरेको छ। यो मस्यौदा बिधेयक निष्क्रिय इच्छा मृत्युसँग मात्र सम्बन्धित छ जुन आफैमा महत्वपूर्ण पनि छ। विधेयकमा सक्रिय इच्छा मृत्युलाई समावेश गर्नुपर्ने सुझाव दिइएको छ। दुर्भाग्यवश, इच्छा मृत्यु सम्बन्धी कानून बनाउने विधायीकि प्रक्रिया भने अझै पूरा भएको छैन।

संयुक्तराज्य अमेरिका

संयुक्त राज्य अमेरिकाको क्यालिफोर्निया, कोलोराडो, डीसी, हवाई, मेन, मोन्टाना, न्यु जर्सी, ओरेगन, भर्मन्ट र वाशिंगटनले इच्छा मृत्यु र चिकित्सकको सहयोगमा गराइने आत्महत्यालाई कानूनी मान्यता दिएका छन्। PAS को लागि सबै राज्यहरूमा बिरामीको लागि रेसिडेन्सी आवश्यकता छ। त्यस्तै, बिरामीको न्यूनतम उमेर PAS को नियमन गर्नको लागि कुनै कानूनी प्रोटोकल नभएको मोन्टाना बाहेक PAS को लागि योग्य हुन उमेर 18 वर्ष हुनुपर्छ। अपेक्षित मृत्यु नभएसम्म एक महिनाको इच्छा मृत्यु संख्या छ वटा वा सोभन्दा कम हुनुपर्दछ र सो कार्यको लागि योग्य बिरामीहरूले चिकित्सकलाई एक लिखित र दुई मौखिक अनुरोधहरू गर्नुपर्छ।

नेपालको सन्दर्भ

सिद्धान्ततः कुनै पनि व्यक्तिले कहाँ बस्ने, कुन ठाउँमा घुम्ने, के पढ्ने, के व्यवसाय गर्ने भन्नेजस्ता विषय व्यक्तिले आफूखुस गर्न पाउने संवैधानिक अधिकार भएजस्तै सम्मानपूर्वक जीवनको अन्त्य गर्न पाउने पनि व्यक्तिको स्वतन्त्रताको हक हो। नेपालको संविधानले व्यवस्था गरेअनुरूप मृत्युदण्डको सजाय हुने गरी कुनै कानून बनाइने छैन भनी मृत्युदण्ड दिने गरी बनाइने कानूनमा अंकुश लगाउनु संविधानको सकारात्मक पक्ष हो। तर यसको पर्यायलाई हेर्दा इच्छामरण, कानूनी मृत्यु, पीडाहीन मृत्यु पनि वैयक्तिक स्वतन्त्रता अन्तर्गत नै पर्ने विषय हुन्।

यस मतका हिमायतिहरुले हालसम्म नेपालको संविधान एवम् कानूनमा यस्तो व्यवस्था वा उन्मुक्ति दिइएको नपाइँदा सकारात्मक र कृपापूर्ण मरण अनुशरण गरी अनुपयोगी वा अर्थहीन जीवनको अस्तित्व समाप्त गर्ने अधिकारमा आघात पुग्न गएकोले यो विषयलाई Doctrine of Necessity को रूपमा हृदयंगम गरिनु पर्ने भएको छ भनी इच्छा मरण सम्बन्धी कानुनको वकालत गरेको पाइन्छ। विश्‍वको सन्दर्भमा हेर्दा पनि नेदरल्याण्ड, उरूग्वे, जर्मन, स्वीट्जरल्याड, पोल्याण्ड र संयुक्त राज्य अमेरिकामा पनि Euthanasia प्रति उदार कानून रहेको हुँदा नेपालको सन्दर्भमा के इच्छा मृत्युलाई कानूनी रुप दिने समय आएको हो भन्ने विषयमा छलफलको थालनी हुनु अन्यथा नहोला। यस सम्बन्धमा हाम्रो संविधानको भावना के हो भन्ने कुरा पनि हेरिनु आवश्यक छ।

इच्छामरणका अनुयायीहरुको दृष्टिकोणमा यो अति आवश्यक विषय हो। उपचार बिहिन अवस्थामा हजारौं नागरिकले दुःख कष्ट बेहोरिरहेको अवस्था छ। राज्यले नागरिकको पूर्णरूपमा आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क रूपले पाउने हकको प्रत्याभूति प्रदान गरिएको छैन। जसबाट नागरिक स्वयंले कहिल्यै निको नहुने पीडादायक रोगले ग्रसित भएर कष्टपूर्ण जीवन बोकी मृत्युलाई कुरिरहनुपर्ने र मुर्दातुल्य भई जिउनुपर्ने अवस्था परेको यथार्थता हामी सामु छ।

यस अवस्थामा पीडाहीन मृत्युवरण गर्न पाउनु पनि व्यक्तिको नैसर्गिक अधिकारको रूपमा लिइनु पर्छ भन्ने सोचको विकास हुनु स्वभाविक नै हो। जहाँ बाँच्न पाउने अधिकार छ, त्यहाँ मर्न पाउने अधिकार पनि छ। बाँच्न पाउनु र मर्न पाउनु एक अर्कोमा परिपूरक र पर्यायवाची पनि हुन्। यदि व्यक्तिको जीवन मृत्युतुल्य अवस्थामा छ र उसले स्वेच्छापूर्वक जीवन त्याग गर्न चाहेमा निजको मन्जुरीबाट र परिवारभित्र कुनै व्यक्ति निको नै नहुने रोगबाट पीडित भई मृत्यु अपरिहार्य छ भने उसको वा नजिकको नातेदारको मन्जुरीबाट सजिलो र पीडाहीन मृत्यु गराउन पाउने अधिकारको संवैधानिक व्यवस्था गरी प्रदान गरिनुपर्ने आवश्‍यकता छ। तर यस मतका विपक्षमा पनि त्यत्तिकै सशक्त तर्कहरु प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।

नेपालमा इच्छा मृत्युको विपक्षमा रहेका तर्कहरु

केही व्यक्तिहरूले इच्छा मृत्युलाई कानूनी मान्यता दिनुपर्ने तर्क गरिरहेका बेला कतिपय जेष्ठ नागरिक र यस अधिकारका विपक्षमा कार्यरत व्यक्तिहरूले भने त्यसको विरोध गरेका छन्। उनीहरूका भनाइमा नेपालमा मान्छेले बाँच्नका लागि नै संघर्ष गर्नुपर्ने अवस्थामा मर्न पाउनु पर्छ भन्ने अधिकार खोज्नु उपयुक्त होइन। नेपाली समाज अहिले त्यो तयारीमा छैन। त्यो बाटोमा जानै हुँदैन। हाम्रो संस्कार र संस्कृतिको पनि परिचय हुन्छ। त्यसैले यो एउटा आँखाले मात्र हेर्ने, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता मात्र हेर्ने, एउटा व्यक्ति मात्र हेर्ने, सिङ्गो समाज नहेर्ने र ज्यादै अल्प एवम् सङ्कीर्ण दृष्टि हो। यस मतका हिमायतिहरुका अनुसार इच्छा मृत्युलाई वैधानिकता दिएमा त्यसको दुरूपयोग धेरै हुने सम्भावना रहन्छ। यो नैतिकता र मानवता स्खलन भएको देशले सोच्ने कुरा होइन। नेपालीको धरातल जुन बेला माथि उठेको हुन्छ, त्यसबेला राज्यले सोच्ने हो। अनुभव नलिइकन केही मानिसको कुरा सुनेको भरमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रताका नाममा यस्तो गर्नु हुँदैन।

संविधान विपरित हुनेः

नेपालको संविधानले प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हकको प्रत्याभूति गरेको छ। नेपालको संविधानले सुनिश्चित गरेको मौलिक हकमध्ये बाँच्न पाउने अधिकार पनि एक हो। यस संविधानको धारा १६(१) ले प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक हुनेछ र कसैलाई पनि मृत्युदण्डको सजाय हुने गरी कुनै कानून बनाइने छैन भनी प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक प्रत्याभूत गरेको छ। धारा १६ मा मृत्युदण्डको सजाय हुने गरी कुनै कानून बनाइने छैन भन्ने र धारा १७ मा “कानूनबमोजिम बाहेक कुनै पनि व्यक्तिको वैयक्तिक स्वतन्त्रता” अपहरण नगरिने भनी नेपाली जनताको मौलिक हकको संरक्षण गरिएको छ। अतः व्यक्तिको बाँच्न पाउने अधिकारलाई राज्यको मूल कानून संविधानले कतैबाट पनि हानी नोक्सानी हुन नपाउने गरी संरक्षण गरेको छ। यसरी Right to alive लाई संविधानमा कानूनबमोजिम बाहेक कुनै पनि व्यक्तिको वैयक्तिक स्वतन्त्रतालाई अपहरण गरिने छैन भनी अझै बढी वैयक्तिक स्वतन्त्रता प्रदान गरिएको पाइन्छ।

यस्तो अवधारणा मुलुकी फौजदारी संहिता, २०७४ विपरित हुने

मुलुकी फौजदारी संहिता, २०७४ ले कुनै पनि व्यक्तिको मृत्यु हुने कुनै पनि कामलाई सम्बन्धित व्यक्ति वा अभिभावकको मञ्जुरीमा गरेको भए पनि अपराधीकरण गरेको छ। दफा १५ मा मृत्यु वा गम्भिर चोट पुर्याउने नियतले वा मृत्यु हुने वा पीडा हुने सम्भावना रहेको जानकारीमा बाहेक अठार वर्षभन्दा माथिको व्यक्तिको स्वीकृति लिई कुनै कार्य नगर्ने उल्लेख छ। त्यस्तो स्वीकृति दिने व्यक्तिलाई हानी पुर्‍याउनु अपराध मानिनेछ।

त्यस्तै, दफा १७ मा अठार वर्षभन्दा कम उमेरको व्यक्तिको हितमा वा मानसिक रोगको कारणले मन अस्तव्यस्त भई निजको संरक्षक वा अन्य व्यक्तिले अभिभावकको मञ्जुरीमा असल नियतले र उचित हेरचाहका साथ कुनै काम नगरेको व्यवस्था गरेको छ। त्यस व्यक्तिलाई हानि पुर्‍याउनुलाई अपराध मानिनेछ। तर मृत्यु वा गम्भिर चोट लाग्न नदिने उद्देश्यले गरेकोमा बाहेक मृत्यु हुने वा गम्भिर चोट लाग्न सक्ने थाहा भई कुनै कार्य गर्ने व्यक्तिलाई फौजदारी दायित्वबाट मुक्त गरिने छैन।

इच्छा मृत्यु र नैतिकता

नेपाल मेडिकल काउन्सिलले जारी गरेको आचार संहिता, २०१७ ले इच्छा मृत्युलाई निषेध गरेको छ। कुनै पनि किसिमबाट ज्यान मार्ने कार्यलाई नेपाल कानूनले वैधानिकता नदिई अपराध घोषित गरेकोले यस आचारसंहिताले निको नहुने र पीडादायी रोगबाट पीडित बिरामीको कुनै पीडाबिना इच्छामरणको आकंक्षा पुरा गर्न कुनै पनि चिकित्सकले त्यस्तो अभ्यास गर्न नहुने व्यवस्था गरेको छ। अर्कोतर्फ, संहिताले बिरामीको स्वायत्तताको सिद्धान्तलाई मान्यता दिएको छ जसमा मानसिक रूपमा स्वस्थ बिरामीले आफ्नो निर्णय स्वतन्त्र रूपमा प्रयोग गर्न सक्ने भएमा उपचार गर्न अस्वीकार गर्ने अधिकार भने रहेको छ। त्यस्तो अस्वीकार सम्मान र स्पष्ट रूपमा हुनुपर्छ।

इच्छा मृत्युको सम्बन्धमा अदालतको दृष्टिकोण

बाह्य मुलुकमा असाध्य रोगीहरुको हकमा रोगी व्यक्ति र निजका संरक्षक वा हकवाला तथा चिकित्सकसमेतको सहयोगमा केही सीप नलाग्ने भएपछि औषधी टुटाएको वा भेन्टिलेटरबाट हटाएका आदि उदाहरणहरू पाइन्छन्। हामी कहाँ पनि बिरामीहरूले सचेत रहँदैको अवस्थामा स्वेच्छाले उपचारसम्बन्धी सेवा लिन इन्कार गरेका उदाहरणहरू भेटिन्छन्। यी कुराहरूलाई बाध्यात्मक परिस्थितिमा स्वीकार गरिनु एउटा कुरा हो तर यसैलाई अधिकारको रूपमा स्वीकार गरिनु अर्को कुरा हो।

आवश्यक न्यूनतम स्वास्थ्य सेवा आम जनताको सहज पहुँचमा नरहेको र गरिबी, अशिक्षा तथा अन्य बन्चनाका कारण समयमा स्वास्थ्य उपचार पाउन नसक्ने परिस्थितिमा अहिले नै इच्छा मरणलाई अधिकारको रूपमा घोषणा गर्नु मानव अधिकारकै दृष्टिबाट पनि प्रत्युत्पादक हुन सक्छ भन्ने दृषटिकोण सर्वोच्च अदालतले लिएको पाइन्छ।

नेपालमा इच्छा मृत्युको कानूनी व्यवस्था गर्न माग गरी अधिवक्ता उत्तमप्रसाद रिजाल र टंकहरि दाहालले सर्वोच्च अदालतमा दायर गरेको २०७२ असार २४ गतेको रिट निवेदनमा सुनसवाई गर्दै २०७४ भदौ ७ गते सर्वोच्च अदालतले रिट खारेज गरिदिएको थियो।36सो निवेदनमा सर्वोच्च अदालतले सैद्धान्तिक रूपमा जीवनको हकभित्र इच्छा मृत्युको हक समेत पर्ने स्विकारेको भएतापनि वर्तमान सन्दर्भमा नेपालका अधिकांश जनताहरू बाँच्नका लागि संघर्ष गरिरहेकाले राज्यले मर्न पाउने हक होइन बाँच्न पाउने हकको रक्षा गर्न कदम चाल्नुपर्ने भनी ठहर गरेको छ। असाध्य रोग लागेकाहरूलाई इच्छा मृत्युको सुविधा दिँदा त्यसले ल्याउने नकारात्मक प्रवृत्तिलाई हेर्नुपर्ने र अहिलेकै अवस्थामा नेपाल यसका लागि सक्षम नभएको अदालतको तर्क छ।

यस सम्बन्धमा अदालतको दृष्टिकोण यस्तो छ: “आवश्यक न्यूनतम स्वास्थ्य सेवा आम जनताको सहज पहुँचमा नरहेको र गरिबी, अशिक्षा तथा अन्य बञ्चनाका कारण समयमा स्वास्थ्य उपचार पाउन नसक्ने परिस्थितिमा अहिले नै इच्छामरणलाई अधिकारको रूपमा घोषणा गर्नु मानव अधिकारकै दृष्टिबाट पनि प्रत्युत्पादक हुनसक्छ। “ सो फैसलामा अगाडि भनिएको छ, “संविधानमा के कुन विषयवस्तु समेट्ने भन्ने कुराको निर्धारण गर्ने अधिकार तत्कालिन अवस्थामा मौजुदा संविधानसभालाई मात्र भएको हुँदा सो विषयमा न्यायालयबाट यसो गर्नु वा उसो गर्नु भनी निर्देश गर्नु पनि उपयुक्त हुँदैन। “ इच्छा मृत्युसम्बन्धी कानुन बनाउनु पर्ने आवश्यकता नरहेको भन्दै सर्वोच्चले उक्त रिट खारेज गरेको हो। त्यसमा अझै अगाडि भनिएको छ, “… विस्तृत अध्ययन अनुसन्धान नगरी हचुवाको भरमा कानुन बनाउनु पर्ने आवश्यकता रहेको भन्न सकिने अवस्था पनि देखिएन। ” “यसो त सामाजिक आवश्यकता र प्राथमिकताको आधारमा यस विषयमा छलफल, अध्ययन, अनुसन्धान हुनका लागि कुनै बन्देज रहे भएको अवस्था पनि छैन। “

अतः २०४७ सालपछि निर्माण भएका संविधानहरूमार्फत मानव जीवनसँग आधारभूतरूपमा जोडिएका जीवन र स्वतन्त्रता, सम्मान र समानताजस्ता विषयले मौलिक हकको रूपमा मान्यता पाएका र नेपालको संविधानमा आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक अधिकारहरू पनि प्रत्याभूत गरिएको परिप्रेक्ष्यमा हेर्दा प्रत्याभूत गरिएका अधिकारहरूको सूची लामो छ, तर अधिकारहरूको लामो सूचीको सर्वोच्च स्थानमा भने जीवन र सम्मानको हक नै स्थापित छ।

नेपाली जनताले भोग्नु परेको कष्टपूर्ण जीवन र बन्चनाको जुन स्थिति अहिले छ, त्यसको अन्त्यको निम्ति पनि जीवनको हकको  पूर्ण सम्मान गरिनु आवश्यक हुन्छ। यसको निम्ति समान अवसरहरू सृजना गर्दै राज्यद्वारा प्रदान गरिने सेवा र सुविधामा सबै जनताको पहुँच सुनिश्चित गरिएमा मात्र सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हकको सहज उपभोग गर्न सकिन्छ। तसर्थ सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हकको सहज उपयोग गर्न पाउने व्यवस्था गर्नेतर्फ राज्य संयन्त्र परिचालित गरिनु पर्छ।

निचोड

नेपालको सन्दर्भमा अहिले नै इच्छा मृत्युको अधिकार आवश्यक छ वा छैन भन्ने सन्दर्भमा सर्वोच्च अदालतको निम्न उल्लिखित दृष्टिकोण नै उपयुक्त र समसामयिक रहेको निष्कर्षमा असहमत हुनुपर्ने देखिंदैन।37

जहाँ सहज र स्वस्थ जीवन विलासिता बन्छ त्यहाँ मृत्यु नियमित आकस्मिकता र बाध्यता बन्न पुग्छ। यसलाई घोषणा गरिरहनु नै पर्दैन। सामाजिक, साँस्कृतिक कारणले होला नेपालमा मृत्युको अधिकारको बारेमा गम्भीरतापूर्वक सोचिएको र छलफल भएको पाइँदैन। सैद्धान्तिकरूपमा हेर्दा जीवनको हकभित्र इच्छा मरणको हक समेत पर्दछ। तर जहाँ अधिकांश जनताहरू जिउनको लागि संघर्ष गरिरहेका हुन्छन् त्यहाँ राज्यको ध्यान पनि मानव मात्रको अमूल्य जीवन जोगाउनेतर्फ केन्द्रित रहनु वाञ्छनीय हुन्छ। हालको अवस्था हेर्दा राज्यले गास, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा जस्ता अधिकारहरूको वाञ्छित रूपमा सम्मान गर्न सकेको छैन।

त्यसैले यी हकहरूको उपभोग गर्ने परिस्थिति निर्माण गर्नेतर्फ नै अदालत लगायतका सबै राज्य संयन्त्रको ध्यान जानु आवश्यक देखिन्छ। जहाँसम्म इच्छा मरणको प्रश्न छ, मानिसले आफ्नो मृत्यु रोज्न पाउने कि नपाउने भन्ने विषय नै गम्भीर प्रकृतिको विषय हो।

असाध्य रोगले थलिएको अवस्थामा सम्बन्धित व्यक्तिको इच्छाअनुसार यसको प्रयोगलाई अत्यन्त सीमित अवस्थामा अत्यन्त सतर्कतापूर्वक वैधानिकता प्रदान गर्नुलाई केही हदसम्म सकारात्मक रूपमा लिन सकिएला तर यसले निम्त्याउने डरलाग्दो परिस्थितिलाई भने कसैले पनि बिर्सन मिल्दैन। यसले ल्याउने नकारात्मक प्रवृत्तिको जिम्मेवारी वहन गर्न हामी सक्षम छौं कि छैनौं भनेर घोत्लिनु पर्ने हुन्छ। यसमा धेरै नैतिकताका प्रश्नहरू पनि जोडिएर आउँछन्। त्यसैले नेपालको संवैधानिक व्यवस्था र आर्थिक, सामाजिक, साँस्कृतिक, शैक्षिक स्थितिको परिवेशमा अहिले नै इच्छा मृत्युलाई खुला गरिहाल्ने बेला भएको छैन भन्ने निस्कर्षमा सहमत हुन सकिन्छ।

  1. https://www.bbc.com/nepali/news-48885546 viewed on January 29, 2022 ↩︎
  2. https://dev.setoparty.com/index.php/social/183575 viewed on January 29, 2022 ↩︎
  3. See, foot note 1. ↩︎
  4. Id. ↩︎
  5. Id. ↩︎
  6. M.L.Smith, J. Orlowski, C. Radey, G. Scofield,A good death: is euthanasia the answer?, 59 (1), Cleveland Clinic Journal of Medicine, 99-109 (1992). ↩︎
  7. G. A.Ogunbanjo &D. K. van Bogaert, Ethics in health care: healthcare fraud, 56(1), South African Family Practice, 10-S13(2014). ↩︎
  8. Australian Human Rights Commission, Euthanasia, Human Rights and the Law (2016). ↩︎
  9. J. Podgers, Matters of life and Death: Debate Grows over Euthanasia, 78, American Bar Association Journal, 60 (1992). ↩︎
  10. A mercy killing is the intentional ending of life of a person who is suffering from a terminal, painful illness. The term–also called “right to die”–is most often used to describe voluntary euthanasia, though it is also used in reference to non-voluntary euthanasia and involuntary euthanasia. ↩︎
  11. Draper, &A. Slowther, Euthanasia, 3(3), Clinical Ethics, 113–115 (2008), https://doi.org/10.1258/ce.2008.008024. ↩︎
  12. G.V. Normal, The Ethics of Ending Life: Euthanasia and Assisted Suicide, The Language of Ending Life, CSA Bulletin Winter, 78-82 (2012). ↩︎
  13. Isabelle Marcoux,Euthanasia: A Confounding and Intricate Issue, Euthanasia – The “Good Death” Controversy in Humans and Animals, (2011), http://www.intechopen.com/books/euthanasia-the-good-death-controversy-in-humans-andanimals/euthanasia-a-confounding-and-intricate-issue. ↩︎
  14. A.Shah, &A. Mushtaq,The right to live or die? A perspective on voluntary euthanasia, 30(5), Pakistan journal of medical sciences, 1159 (2014). ↩︎
  15. S. J. Wolhandler, Voluntary active euthanasia for the terminally ill and the constitutional right to privacy,69, Cornell Literature Review, 363 (1983). ↩︎
  16. Ibid. ↩︎
  17. G. A.Ogunbanjo &D. K. van Bogaert, Ethics in health care: healthcare fraud, 56(1), South African Family Practice, 10-S13(2014). ↩︎
  18. R.Doerflinger,Assisted suicide: pro-choice or anti-life?. 19(1), The Hastings Center report, S16–S19 (1989). ↩︎
  19. A. J. Dyck, Life’s Worth: The Case Against Assisted Suicide, Wm. B. Eerdmans Publishing(2002). ↩︎
  20. S.Revell-Dennett, The Right to Die and the Communal Body-An examination of the media influence, ethical principles and stakeholder attitudes towards assisted dying in New Zealand from a sociology in bioethics perspective,A thesis submitted to the Victoria University of Wellington, in fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Victoria University of Wellington(2018). ↩︎
  21. S. B. Math, &S. K. Chaturvedi, Euthanasia: right to life vs right to die, 136(6), The Indian journal of medical research, 899–902 (2012). ↩︎
  22. Pretty v UK, 35 EHRR 1[2002]. ↩︎
  23. Re T, 4 All ER 649[1992]. ↩︎
  24. Re T, 4 All ER 649[1992]. ↩︎
  25. Manifesto of World Federation of Right to Die Societies, Factsheet(2017). ↩︎
  26. Patients’ Rights Council, “Assisted Suicide & Death with Dignity: Past, Present & Future – Part III,” patientsrightscouncil.org ↩︎
  27. University Medical Center, “Paediatricians Call for Nationwide Protocol for the Ending of Life of Unbearably and Incureably Suffering Newborns”(2004). ↩︎
  28. Maria Cramer and Claire Moses, “Netherlands to Allow Doctors to Help End Lives of Terminally Ill Children”.NY Times (2020). ↩︎
  29. Rachel Aviv, “The Death Treatment,” (2015) newyorker.com. ↩︎
  30. Florence Kellner, “Suicide,” (2015) thecanadianencyclopedia.ca ↩︎
  31. Bill C-14 (2016). ↩︎
  32. Schweizerische Eidgenossenschaft [Swiss Federal Council], 311.0 Swiss Criminal Code (1937). ↩︎
  33. Gordon Rayner, “Millionaire Hotelier Peter Smedley Named as Man Whose Dignitas Assisted Suicide Was Filmed by BBC,” (2011) telegraph.co.uk. ↩︎
  34. Aruna Ramchandra Shanbaug v. Union of India, 4 SCC 454(2011). ↩︎
  35. BBC “India Court Rejects Aruna Shanbaug Euthanasia Plea,” (2011)bbc.com. ↩︎
  36. अधिवक्ता उत्तम प्रसाद रिजाल समेत वि संविधानसभा समेत (नेकाप 2075, नि नं. 10150, पृ 12)। ↩︎
  37. अधिवक्ता उत्तम प्रसाद रिजाल समेत वि संविधानसभा समेत (नेकाप 2075, नि नं. 10150, पृ 12)। ↩︎